انقلاب مهندسی نوین شاید فرصتی تاریخی باشد برای مهندسان امروز ما تا ضمن بهره جستن از اصول فلسفی و اخلاقی، تحولی نوین را در حکمت و معرفت ایران و اسلام بوجود بیاورند.چنان که خواجه نصیرالدین طوسی با انتشار صدها رساله ی علمی – فلسفی نقشی ماندگار در ارتقای سطح علمی ایران ایفا نمود.
« مهندسی » از جمله واژه هایی است که در زبان فارسی برگرفته شده از برگردان معنای خودش در عربی است و قدمتی بسیار طولانی تر را نسبت به معادل انگلیسی اش (Engineering) داراست. اما شاید عنوان «مهندس» در کاربرد امروزی اش در ایران معاصر اولین بار به لقب نظام الدین غفاری برگردد که ˈمهندس الممالکˈ خوانده می شد. وی که از مهندسان برجسته ی تاریخ معاصر ایران است در سال 1237 شمسی از طرف دولت ایران به فرانسه اعزام شد و از مدارس پلی تکنیک و معدن فارغ التحصیل گردید. به هر حال تاریخ مهندسی در ایران قدمتی کهن دارد و نمی توان ادعا کرد کار و استفاده از علم اندازه و هندسه در ایران مقوله ای انتقال یافته از تمدن هایی چون یونان باستان و متفکرانی چون افلاطون و اقلیدس باشد.
سنگ نوشته ی آنوبانینی (الهه ی نشاط و عشق) در سرپل ذهاب کرمانشاه با قدمت بیش از 4500 سال، اختراع و ساخت آسیاب، بنای تخت جمشید (به عنوان نمونه ی کاملی که در آن اصول تناسب هندسی حفظ شده است)، سازه های آبی شوشتر که ژان دیولافوآ (باستان شناس و مهندس فرانسوی) آن را در سفرنامه ی خود بزرگترین مجموعه ی صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد می کند، حفر کانال قدیم سوئز، احداث پل قدیم دزفول به طول 385 متر که در زمان ساسانیان ساخته شد، همگی از آشنایی ایرانیان با ساخت وسائل مهندسی و استفاده ی از آن ها در راستای تسهیل امور زندگی، رشد هنری، و توسعه ی کشوری حکایت دارد. اوج این خلاقیت و هنر استفاده از مواد و علم ریاضیات را می توان در جای جای ایران از بادگیرها و کاریزهای شهر یزد گرفته تا شاهکارهای معماری اصفهان و رصدخانه ی مراغه در دوران پس از اسلام دید.
مهندسی، همواره شاخه ای از علم بوده است و در مواردی دانش ریاضیات هندسی امری واجب برای اهل تفکر و فلاسفه بوده است، چونان که افلاطون بر سردر آکادمی خود نوشته بود: ˈکسی که هندسه نمی داند وارد نشود!ˈ اما پس از انقلاب صنعتی در قرن 18 میلادی، مفهوم «مهندسی» و «مهندس» چه در ایران و چه در دیگر نقاط جهان معانی و تعاریف روشن تر و ملموس تری در زبان برای خاص و عام پیدا کرد. امروز بشر نظریه های مختلف علمی را طبقه بندی کرده و بر اساس اطلاعات طبقه بندی شده بر سرعت علم و تکنولوژی افزوده است. اگر تا چند دهه پیش به سختی می توانستیم با زبان فلسفی، تفاوت میان علم و تکنیک، تکنیک و مهندسی، مهندس و دانشمند، فلسفه ی علم و فلسفه ی مهندسی را تبیین کنیم، امروز با توجه به دامنه ی اثرگذاری و حضور فعالانه ی مهندسی در ابعاد مختلف جامعه ی بشری، حیات طبیعت و علوم دیگر سبب شده تا اهل تفکر بتوانند با تکیه بر تاریخ و اطلاعاتی که در دسترس است، پاسخ هایی برای سوالات هستی شناسانه خود در رابطه با چیستی مهندسی بیابند و حوزه ی مطالعاتی مستقلی را با عنوان «فلسفه ی مهندسی» در نظر بگیرند.
با توجه به پیشرفت سریع و غیر قابل مقایسه ی علم و مهندسی در طول قرن گذشته که سبب شده تا سبک زندگی بشری دگرگون شود و اندیشه و عمل به بحث و جدل درباره ی سنت گرایی و نوگرایی بپردازد، دیگر نمی توان مسئله ی مهم و روز فلسفه ی مهندسی را واکاوی مسائلی مانند تقدم وجودی و تاریخی میان مهندسی و علم دانست، بلکه پاسخ به سؤال «چه باید کرد» اصلی ترین پرسش فلسفی فراروی مهندسان است. به همین روی شاید بهترین تعبیر را دکتر رضا داوری اردکانی ارائه می کند که: ˈ اگر مهندسان می خواهند از عهده ی این امر که چه چیزی، چه کاری، مناسب کجا و چه زمانی است برآیند و از لطمه ها و آسیب هایی که به جهان می رسد بپرهیزند، باید فیلسوف باشندˈ.
امروز در حوزه ی هوش مصنوعی بحث ساخت سیستم هایی مطرح است که بتوانند خود به خود از روی اطلاعاتی که به آن ها داده می شود، بر دانش خود بیافزایند و تصمیم گیری کنند. اگر چنین باشد آیا در سال های آتی می توان از رایانه ها انتظار احساس داشتن و وجدان کاری نیز داشت؟ در آن صورت دیدگاه های حقوقی و فقهی در رابطه با نحوه ی طراحی، اطلاعات دهی و بکارگیری روبات های هوشمند دارای احساس چه خواهد بود؟ ملاحظه می شود که مسائل مربوط به فلسفه ی مهندسی با مسائل مربوط به فلسفه ی علم که یا به تعریف فلسفی یک واژه ی علمی مثل «جاندار» می پردازد، یا تئوری های علمی مطرح شده در آن به طرح سوالات متافیزیکی و معرفت شناسی می انجامد (مثل کوانتوم ماشین)، و یا به یک حوزه ی خاص متمرکز می شود نیست. بلکه علاوه بر طرح تمامی مسائل بالا به سبب نقش اصلی ای که مهندس در طراحی و ساخت یک مصنوع یا سیستم دارد و مصنوعات وی نیز دارای اثر اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، حقوقی، و اقتصادی در زندگی دارند، تنها دانش تولید نمی کند بلکه با مسائل علوم انسانی نیز ارتباطی تنگاتنگ دارد.
شاید پیشرفت سریع تکنولوژی و طرح مباحثی چون جامعه شناسی مهندسی، اقتصاد مهندسی، زیبایی شناسی، اخلاق مهندسی، و معرفت شناسی مهندسی، سبب شده تا امروز در حوزه ی فلسفه مهندسی شاخه های فرعی دیگری همچون فلسفه ی زیست فناوری (بیوتکنولوژی)، فلسفه ی معماری، فلسفه ی طراحی، و فلسفه ی فناوری اطلاعات نیز مطرح شوند و حوزه ی فلسفه ی مهندسی روز به روز فراتر و گسترده تر از فلسفه ی علم شود.
بنابراین اهمیت تدریس مبانی فلسفی برای مهندسان بیش از پیش در نظام آموزش مهندسی جلوه می کند. در ایران اگرچه برای مثال بر اساس مصوبه جلسه ی 744 شورای برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دی ماه 1388 دو ماده ی درسی فلسفه ی علم و اخلاق مهندسی به برنامه ی آموزشی دوره ی کارشناسی مهندسی مکانیک اضافه شده است، اما نبود منابع کافی و به روز برای دانشجویان و همچنین اساتید کافی و برجسته برای تدریس این دروس چالشی است که جامعه ی علمی باید به آن توجه کند.
با وجود این تفاسیر انقلاب مهندسی نوین ایجاد شده در سایه ی سه شاخه ی اصلی نانوفناوری، زیست فناوری، و فناوری اطلاعات شاید فرصتی تاریخی باشد برای مهندسان امروز ما باشد تا ضمن بهره جستن از اصول فلسفی و اخلاقی، تحولی نوین را در حکمت و معرفت ایران و اسلام بوجود بیاورند. چنان که خواجه نصیرالدین طوسی با دفاع از روش فلسفی ای که در پیش گرفت فلسفه ی سینایی را احیا نمود و بوسیله ی انتشار بیش از یکصد رساله ی علمی – فلسفی نقشی ماندگار در تثبیت و ارتقای سطح علمی ایران ایفا نمود. بی سبب نیست که انتخاب روز مهندسی همزمان با بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی در تقویم ملّی مان از فاخرترین و به جاترین انتخاب هاست.
* علیرضا شیرازی نژاد
منابع:
1- دائرة المعارف مصاحب – انتشارات امیرکبیر
2- بزرگترین دانشمند ریاضی عصر ناصری – مرتضی مدرسی چهاردهی – نشریه ارمغان، دوره ی 26، شماره 3 (1336)
3- تاریخ مهندسی در ایران – مهدی فرشاد – انتشارات میرماه
4- آیا تاریخ مهندسی به فلسفه ی مهندسی نیاز دارد؟ - علیرضا ثقة الاسلامی – مجله ی پژوهش های فلسفی – بهار و تابستان 1389- صفحه ی 97-123
5- Between Science and Philosophy- New York: Random House - Smart, J. J. C. (1968)
6- Philosophy of Science-Samir Okasha-OUP (2002)
7- وب سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری: www.msrt.ir/sites/Talented/shora
مهندسی، همواره شاخه ای از علم بوده است و در مواردی دانش ریاضیات هندسی امری واجب برای اهل تفکر و فلاسفه بوده است، چونان که افلاطون بر سردر آکادمی خود نوشته بود: ˈکسی که هندسه نمی داند وارد نشود!ˈ اما پس از انقلاب صنعتی در قرن 18 میلادی، مفهوم «مهندسی» و «مهندس» چه در ایران و چه در دیگر نقاط جهان معانی و تعاریف روشن تر و ملموس تری در زبان برای خاص و عام پیدا کرد. امروز بشر نظریه های مختلف علمی را طبقه بندی کرده و بر اساس اطلاعات طبقه بندی شده بر سرعت علم و تکنولوژی افزوده است. اگر تا چند دهه پیش به سختی می توانستیم با زبان فلسفی، تفاوت میان علم و تکنیک، تکنیک و مهندسی، مهندس و دانشمند، فلسفه ی علم و فلسفه ی مهندسی را تبیین کنیم، امروز با توجه به دامنه ی اثرگذاری و حضور فعالانه ی مهندسی در ابعاد مختلف جامعه ی بشری، حیات طبیعت و علوم دیگر سبب شده تا اهل تفکر بتوانند با تکیه بر تاریخ و اطلاعاتی که در دسترس است، پاسخ هایی برای سوالات هستی شناسانه خود در رابطه با چیستی مهندسی بیابند و حوزه ی مطالعاتی مستقلی را با عنوان «فلسفه ی مهندسی» در نظر بگیرند.
با توجه به پیشرفت سریع و غیر قابل مقایسه ی علم و مهندسی در طول قرن گذشته که سبب شده تا سبک زندگی بشری دگرگون شود و اندیشه و عمل به بحث و جدل درباره ی سنت گرایی و نوگرایی بپردازد، دیگر نمی توان مسئله ی مهم و روز فلسفه ی مهندسی را واکاوی مسائلی مانند تقدم وجودی و تاریخی میان مهندسی و علم دانست، بلکه پاسخ به سؤال «چه باید کرد» اصلی ترین پرسش فلسفی فراروی مهندسان است. به همین روی شاید بهترین تعبیر را دکتر رضا داوری اردکانی ارائه می کند که: ˈ اگر مهندسان می خواهند از عهده ی این امر که چه چیزی، چه کاری، مناسب کجا و چه زمانی است برآیند و از لطمه ها و آسیب هایی که به جهان می رسد بپرهیزند، باید فیلسوف باشندˈ.
امروز در حوزه ی هوش مصنوعی بحث ساخت سیستم هایی مطرح است که بتوانند خود به خود از روی اطلاعاتی که به آن ها داده می شود، بر دانش خود بیافزایند و تصمیم گیری کنند. اگر چنین باشد آیا در سال های آتی می توان از رایانه ها انتظار احساس داشتن و وجدان کاری نیز داشت؟ در آن صورت دیدگاه های حقوقی و فقهی در رابطه با نحوه ی طراحی، اطلاعات دهی و بکارگیری روبات های هوشمند دارای احساس چه خواهد بود؟ ملاحظه می شود که مسائل مربوط به فلسفه ی مهندسی با مسائل مربوط به فلسفه ی علم که یا به تعریف فلسفی یک واژه ی علمی مثل «جاندار» می پردازد، یا تئوری های علمی مطرح شده در آن به طرح سوالات متافیزیکی و معرفت شناسی می انجامد (مثل کوانتوم ماشین)، و یا به یک حوزه ی خاص متمرکز می شود نیست. بلکه علاوه بر طرح تمامی مسائل بالا به سبب نقش اصلی ای که مهندس در طراحی و ساخت یک مصنوع یا سیستم دارد و مصنوعات وی نیز دارای اثر اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، حقوقی، و اقتصادی در زندگی دارند، تنها دانش تولید نمی کند بلکه با مسائل علوم انسانی نیز ارتباطی تنگاتنگ دارد.
شاید پیشرفت سریع تکنولوژی و طرح مباحثی چون جامعه شناسی مهندسی، اقتصاد مهندسی، زیبایی شناسی، اخلاق مهندسی، و معرفت شناسی مهندسی، سبب شده تا امروز در حوزه ی فلسفه مهندسی شاخه های فرعی دیگری همچون فلسفه ی زیست فناوری (بیوتکنولوژی)، فلسفه ی معماری، فلسفه ی طراحی، و فلسفه ی فناوری اطلاعات نیز مطرح شوند و حوزه ی فلسفه ی مهندسی روز به روز فراتر و گسترده تر از فلسفه ی علم شود.
بنابراین اهمیت تدریس مبانی فلسفی برای مهندسان بیش از پیش در نظام آموزش مهندسی جلوه می کند. در ایران اگرچه برای مثال بر اساس مصوبه جلسه ی 744 شورای برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دی ماه 1388 دو ماده ی درسی فلسفه ی علم و اخلاق مهندسی به برنامه ی آموزشی دوره ی کارشناسی مهندسی مکانیک اضافه شده است، اما نبود منابع کافی و به روز برای دانشجویان و همچنین اساتید کافی و برجسته برای تدریس این دروس چالشی است که جامعه ی علمی باید به آن توجه کند.
با وجود این تفاسیر انقلاب مهندسی نوین ایجاد شده در سایه ی سه شاخه ی اصلی نانوفناوری، زیست فناوری، و فناوری اطلاعات شاید فرصتی تاریخی باشد برای مهندسان امروز ما باشد تا ضمن بهره جستن از اصول فلسفی و اخلاقی، تحولی نوین را در حکمت و معرفت ایران و اسلام بوجود بیاورند. چنان که خواجه نصیرالدین طوسی با دفاع از روش فلسفی ای که در پیش گرفت فلسفه ی سینایی را احیا نمود و بوسیله ی انتشار بیش از یکصد رساله ی علمی – فلسفی نقشی ماندگار در تثبیت و ارتقای سطح علمی ایران ایفا نمود. بی سبب نیست که انتخاب روز مهندسی همزمان با بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی در تقویم ملّی مان از فاخرترین و به جاترین انتخاب هاست.
* علیرضا شیرازی نژاد
** این نوشتار به مناسبت روز مهندسی در تاریخ 05/12/1392 بر روی خروجی خبرگزاری ایرنا قرار گرفت.
منابع:
1- دائرة المعارف مصاحب – انتشارات امیرکبیر
2- بزرگترین دانشمند ریاضی عصر ناصری – مرتضی مدرسی چهاردهی – نشریه ارمغان، دوره ی 26، شماره 3 (1336)
3- تاریخ مهندسی در ایران – مهدی فرشاد – انتشارات میرماه
4- آیا تاریخ مهندسی به فلسفه ی مهندسی نیاز دارد؟ - علیرضا ثقة الاسلامی – مجله ی پژوهش های فلسفی – بهار و تابستان 1389- صفحه ی 97-123
5- Between Science and Philosophy- New York: Random House - Smart, J. J. C. (1968)
6- Philosophy of Science-Samir Okasha-OUP (2002)
7- وب سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری: www.msrt.ir/sites/Talented/shora
